[ad_1]
آشنایی با حرم کاظمین در عراق
تاريخچه حرم كاظمين
به هنگام انتخاب بغداد به عنوان پايتخت در دوران خلافت منصور، در جوار اين شهر باغ هايي وجود داشت كه به شونيزيه معروف بود. منصور در 145 ق اين باغ را به عنوان مقبره خانوادگي خود انتخاب كرد و آن را « مقابر قريش » ناميد. نخستين كسي كه در اين قبرستان دفن شد جعفر فرزند منصور عباسي بود كه در 150 ق از دنيا رفت.
در 179ق، امام موسي كاظم(عليه السلام) براساس دستور هارون، از مدينه به بغداد آمد و در آن شهر زنداني شد و سپس در 183 ق به دستور خليفه توسط زندان بانش، سندي بن شاهك، مسموم شد و به شهادت رسيد. ايشان را در همان مقابر قريش، مكاني كه خود قبل از آن خريده بود، به خاك سپردند.1
امام كاظم(عليه السلام) چهارمين فردي بود كه در اين مقبره دفن مي شد. قبل از ايشان جعفر و سپس عيسي نوفلي در آن مكان به خاك سپرده شده بودند و سومين نفر، خليفه امين، فرزند هارون بود كه مادرش، زبيده خاتون، برقبر او بقعه اي بنا كرد. با نظر امام جواد(عليه السلام) و به دستور مأمون بر روي مرقد امام كاظم(عليه السلام) بقعه اي ساختند و از آن پس بيشتر دولت مردان در اين قبرستان خاك شدند و هريك براي خود مقبره و بقعه اي اختصاص دادند.2
امام جواد(عليه السلام) در 220 ق به دستور معتصم عباسي و توسط ام الفضل، دختر مأمون و برادر متولد معتصم، كه عنوان همسري آن حضرت را داشت، مسموم و شهيد شد. ايشان را نيز در جوار قبر جدشان، امام موسي بن جعفر(عليه السلام)، دفن كردند.3
بر قبر آن دو بزرگوار بقعه و عمارتي بنا كردند و آن را كاظميه ناميدند. از آن پس مقابر قريش نام خود را به كاظميه تغيير داد. در كنار اين بقعه، مسجدي به نام مسجد باب التبن يا مسجد كاظميه قرار داشت كه شيعيان از داخل اين مسجد قبر آن دو امام را زيارت مي كردند و به همين سبب بقعه امامين به مشهد باب التين نيز معروف شد. آن هنگام براي مرقد آن دو امام گنبد و بنايي با چند حجره ساخته و خادماني را براي اداره آن انتخاب كرده بودند.
در جوار اين بقعه باغي بود كه به زبيده خاتون، همسر هارون الرشيد، تعلق داشت. اين باغ موقعیت سكونت شيعيان شده بود و آن ها در آن جا وسايل و تسهيلات لازم را براي زائران مرقد فراهم مي كردند.4
در سال 336 ق به امر احمد بن بويه ملقب به معز الدوله، از پادشاهان شيعي آل بويه، عمارت قبلي آستان خراب شد و از نو بقعه اي با شكوه بنا گرديد و برفراز هر دو قبر ضريحي جداگانه از چوب ساج نصب شد. همچنين برفراز آن مقبره ها، يك گنبد بزرگ برافراشتند و داخل حرم را تزيين كردند. پس از او، عضدالدوله ديلمي همانند ساير مزارات امامان شيعه، تغييرات زيادي در حرم انجام داد و آن را توسعه بخشيد. اين كار را به سال 369 ق انجام داد و ديواري گرداگرد شهر كشيد. بيمارستاني نيز بين كاظمين و بغداد ساخت كه خدمت‌ها درماني به زائران اين مزار ارائه كرد. از آن زمانه، كاظمين به عنوان يك شهر در كنار بغداد جايگاهي ويژه يافت.5
در 441 ق، به دنبال درگيري هاي شيعه و سني در موقعیت كرخ بغداد آتش سوزي عظيمي رخ داد كه به مشهد كاظمين سرايت كرد و آسيب زيادي به بقعه مطهر رسانيد. ابوالحرث ارسلان بساسيري با كمك ابونصرفيروز، فرزند ابي كاليجار، به بازسازي و ترمیم آستان و مناره ها پرداختند و داخل حرم کاظمین را تزيين و صحن شريف را بازسازي كردند و دو صندوق برمزار دو امام نصب كردند.6
در 490 ق، مجد الملك ابوالفضل براوستاني وزير شيعي بركيارق، از پادشاهان سلجوقي، به تعمير و بازسازي حرم کاظمین پرداخت و بناهاي جديدي به اطراف آن افزود.7 ديوارهاي آستان را با كاشي تزيين كرد و در شمال آن مسجدي بزرگ ساخت و دو مناره زيبا و يك مكان بزرگ براي استراحت زائران و سكونت آنان تاسیس كرد.
صحن و حرم کاظمین شريف براثر طغيان رود دجله در 569 ق گرفتار آسيب شد و خليفه عباسي، الناصر لدين الله، به عزم وزير شيعي اش مؤيد الدين محمد قمي در 575 ق تعميراتي در آن انجام داد و حجره هايي در اطراف صحن ساخت.8 او در اطراف آستان منزل هايي براي زائران و فقيران بناكرد كه به « دار الضيافه » مشهور شد. علاوه برآن حجره هاي اطراف صحن را در 608 ق به مدرسه علوم ديني تبديل كرد. خليفه عباسي در چند سال بعد، كه دوباره حرم کاظمین براثر طغيان دجله گرفتار آسيب شد، به بازسازي آن پرداخت و خرابي ها را ترميم كرد.9 در زمانه فرزندش، الظاهر، نيز حرم مطهر گرفتار آتش سوزي شد و بسياري از لوازم و نفايس آن در آتش سوخت و حتي به ضريح گنبد و مناره ها خساراتي داخل شد كه خليفه به بازسازي آن پرداخت.10
هنگام تهاجم هولاكو خان مغول به بغداد در 656 ق، شهر كاظمين دست خوش تاراج و حريق شد. اما دو سال بعد وزير وي، عطاملك جويني، به هنگام حكومتش بر عراق به بازسازي و جبران آسیب وارده به مشهد كاظمين پرداخت11 و ديوارهاي آستان را با كاشي تزيين كرد. يك سده بعد، دوباره براثر طغيان دجله، حرم کاظمین رو به تخريب و ويراني رفت و سلطان اويس جلايري به ترميم و تعمير آن اقدام كرد. ديوارهاي صحن را با كاشي هاي زيبا تزيين و سپس دو صندوق خاتم كاري بر روي قبرهاي مقدس نصب كرد و به جاي يك گنبد، كه در عصر آل بويه ساخته شده بود، دو گنبد برفراز قبرهاي مطهر ساخت.
اما بازهم چند سال بعد، يعني در 776 ق، دجله طغيان كرد و خرابي هاي زيادي در مشهد كاظمين به بار آورد.12 اين بارهم سلطان اويس با کوشش وزيرش به رفع ويراني ها پرداخت و اقبال هاي تخريب شده را ترمیم كرد. كاروان سرايي هم براي سكونت زائران ساخت.13
عمده ترين بازسازي ها و تعميرات آستان كاظمين در زمان صفويه انجام شد. شاه اسماعيل صفوي، در 926 ق، تمامي بناهاي حرم کاظمین را خراب كرد و بناي زيبا و با شكوهي حاوی رواق در چهار سو، صحن، حرم و دو گنبد جديد كاشي كاري شده ساخت. مسجدي با شكوه و با ستون هاي ضخيم در شمال حرم تاسیس كرد كه اكنون هم پابرجاست و به نام مسجد صفوي اشتهار دارد. دو صندوق زيبا از خاتم براي قبر دو امام ساخت و داخل حرم را با آويزها و قنديل هاي قيمتي و قالی هاي نفيس آراست. درهاي حرم کاظمین و رواق ها را نيز با نقره پوشش داد.14 امروزه، كتيبه اي از آن اقدام ها بانام شاه اسماعيل هم چنان موجود میباشد.
سلطان محمد خدابنده، برادر وي، كه در اين سال ها در عراق حكومت مي كرد، كارهاي او را تكميل كرد. سليمان قانوني پس از تسخير عراق و سلطه عثماني ها بر بغداد، منبري زيبا از آجر و پوششي از كاشي به مسجد صفوي تقديم كرد. شاه عباس صفوي، براي نخستين بار، ضريحي از فولاد برفراز قبرهاي امامان ساخت و حرم و روضه مطهره را تزيين كرد. در 1045 ق، شاه صفي نيز چهار مناره در گوشه هاي صحن ساخت كه اكنون هم پا برجاست.15
در عصر قاجار هم توجه خاصي به مشهد كاظمين شد، آقا محمد خان قاجار تعميرات و بازسازي هاي عمده اي در حرم انجام داد. او در 1211 ق دو گنبد آستان را، از پايين تا بالا، با طلاي ناب پوشانيد. ايوان رواق جنوبي را نيز طلا كاري كرد و كف حرم و صحن را با سنگ هاي مرمر قالی كرد. منزل هايي را در اطراف صحن خريداري كرد و صحن را توسعه داد.16
فتحعلي شاه قاجار در 1221 ق، داخل رواق ها را آينه كاري و كاشي كاري كرد و طلاهاي مناره ها را تجديد كرد. اين كار در 1229 ق به اتمام رسيد.
بيست و شش سال بعد، معتمد الدوله منوچهر خان گرجي، از دولت مردان عصر قاجار، ايوان رواق جنوبي، شرقي و غربي را طلا كاري كرد. در 1282 ق شيخ العراقين، وكيل امير كبير، از ثلث ماترك ميراث وي تعميراتي در آستان انجام داد و به بازسازي و تذهيب ايوان ها و آينه كاري حرم و رواق ها و كاشي كاري صحن پرداخت. يك سال بعد، ناصر الدين شاه ضريحي از نقره بر دو مزار مطهر ساخت و آن را جاي گزين ضريح فولادي عصر صفوي كرد. برخي ديگر از دولت مردان دوران قاجار از جمله فرهاد ميرزا، فرزند عباس ميرزا، نيز در بازسازي و توسعه حرم کاظمین نقش داشتن داشتند.17
امروزه، حرم و آستان كاظمين بيش از 14514 متر مربع مساحت دارد. طول آن 123 و عرض آن 115 متر میباشد. حرم کاظمین به صورت مستطيل ساخته شده و با فضاهاي اطراف در مجموع بيش از 26 هزار متر مربع میباشد. در هر حال، بخش زيادي از حرم کاظمین و آستان از بناهاي شاه اسماعيل صفوي میباشد و براساس كتيبه اي سال 926 ق، تاريخ پايان بنا میباشد.
1 ـ صندوق و ضريح
در زمان آل بويه، معزالدوله روي قبرهاي امامين كاظمين صندوقي از چوب ساج نصب كرد و اين صندوق در آتش سوزي سال 441 ق سوخت. ارسلان بساسيري، از حاكمان و اميران شيعي بغداد، در جريان بازسازي حرم دو صندوق جديد روي قبرها گذارد و در 629 ق، المستنصر آخرين خليفه عباسي يك صندوق زيبا بر قبر امام جواد نصب كرد. اين دو صندوق تا عصر سلطان اويس جلايري، يعني 769 ق، باقي بود و در آن سال به سبب فرسودگي و آسيب ديدگي، دو صندوق نو و زيبا با خاتم كاري زيبا جاي گزين آن ها شد.
شاه اسماعيل صفوي در قرن دهم هجري(926 ق) دو صندوق بسيار زيبا و خاتم كاري شده بر روي قبر دو امام نصب كرد. صندوق روي قبر امام جواد(عليه السلام)، كه امروزه هم چنان موجود میباشد، از شاهكارهاي هنري آن عصر میباشد و به لحاظ ريز نقش داشتن و پركار بودن آن، از همه صندوق هاي نصب شده بر قبرهاي عتبات زيباتر و جذاب تر میباشد و شاهكار و زيبايي آن را تنها مي توان با چشم مسلح ديد.
اقبال ها و تكه هاي بسيار ريز عاج، كه يك دهم ميلي متر میباشد، در داخل چوب هاي صنعتي و آبنوس كار شده و گل هاي منبّت از عاج با شاخه هاي گل نيم ميلي متري از جلوه ها و شاهكارهاي هنر اسلامي و ايراني میباشد كه همه هنرمندان را به حيرت واداشته میباشد. اين صندوق 5/2 متر طول، 83/1 متر عرض و 5/1 متر ارتفاع دارد و مساحت آن بيش از 182000 سانتي متر مربع میباشد.18
صندوق امروزين مزار مطهر امام موسي كاظم، كه از عصر صفوي هم چنان باقي مانده، و توسط استاد صنيع خاتم ترميم شده میباشد. از لحاظ هنري و ريزكاري و پرنقشي به پاي صندوق قبر امام جواد(عليه السلام) نمي رسد. اين صندوق بيش از 152000 سانتي متر مربع مساحت دارد و از صندوق قبر امام جواد كوچك تر میباشد. كتيبه هايي دارد كه در 1324 ق شمسي كاري شده میباشد.19 ناصرالدين شاه آن صندوق ها را ديده و ابراز مي دارد كه با نقره تزيين شده میباشد.20
اما براي نخستين بار، معز الدوله ديلمي، در 336 ق ضريحي از چوب ساج برفراز دو قبر نصب كرد21 و در عصر شاه عباس، اين ضريح جاي خود را به يك ضريح فولادي داد.22
در 1283 ق ناصر الدين شاه ضريحي از نقره براي قبر دو امام ساخت و روي ضريح فولادي نصب كرد.23 حدود يك قرن بعد، در 1324 ق، بانو سلطان بيگم، دختر مشير الملك شيرازي، ضريحي ديگر از نقره ساخت و به جاي ضريح ناصر الدين شاه، كه پوسیده شده و نقره هاي آن از بين رفته بود، گذارد.24 كه امروزه هم چنان موجود میباشد و 250 هزار مثقال نقره در آن به كار رفته میباشد. هجده پنجره دارد و كتيبه هايي در نوار بالاي آن قرار يافته كه با سوره هاي قرآن و اسماء الهي تزيين شده میباشد.
اين ضريح هفت متر طول، پنج متر عرض و 5/3 متر ارتفاع دارد. درب ورودي ضريح وسط ضلع شرقي آن واقع شده و در دوری بين دو صندوق قبر باز مي شود. روي در كنده كاري ها و قلم زني هاي بسيار عالي انجام شده میباشد. بر گوشه هاي بالايي ضريح هشت گلدان بزرگ از فولاد حاوي آيه و حديث انبوه قرار دارد كه از آثار شاه سلطان حسين صفوي و باقي مانده ضريح فولادي عصر صفويه میباشد.25
گفتني میباشد قبر شريف امام موسي بن جعفر در اقبال جنوبي و قبله ضريح و قبر امام جواد در اقبال شمالي داخل ضريح قرار دارد. اقبال غربي دوری اندكي با ديوار دارد و اقبال شرقي داراي فضايي باز به عنوان موقعیت ازدحام و زيارت زائران میباشد.
ضريح مزبور در وسط روضه اي قرار دارد كه از چهار اقبال، رواق ها آن را احاطه كرده اند. اطراف اين روضه به طور كلي تا سقف آينه كاري شده و كتيبه هايي با خط ثلث روي كاشي هاي گرداگرد روضه متن شده و تاريخ 929 ق روي آن ديده مي شود. اين كتيبه ها از آثار عصر صفوي میباشد. در داخل روضه قنديل بزرگي به سقف آويزان بوده میباشد كه در آن نهايت لطافت و هنر به كار رفته میباشد. اين قنديل از تزيينات نفيس عصر معزالدوله ديلمي میباشد و از طلاي ناب ساخته شده میباشد. روي كتيبه هاي اطراف روضه مطهر، نام هاي شاه اسماعيل و فتحعلي شاه ديده مي شود.
2 ـ رواق ها
در چهار سمت روضه و ضريح مبارك، چهار رواق قرار دارد كه تمامي آن ها از پايين تا نيمه از سنگ و بقيه تا سقف آينه كاري شده میباشد. طول اين رواق ها از شمال به جنوب چهل متر، مركب از هفت چشمه و عرض شرقي و غربي آن سي متر، مركب از پنج چشمه میباشد كه در برخي از آن ها عالمان شيعه و محدثان دفن شده اند.
1 ـ رواق باب المراد: اين رواق به دستور ناصر الدين شاه قاجار آينه كاري شده و در اقبال شرقي قرار دارد. آن را رواق شرقي نيز مي گويند. رواق باب المراد در مساوی ايوان شاه اسماعيل صفوي میباشد و در آن شيخ مفيد و ابن قولويه، دو پیکر از محدثان و متكلمان شيعه، به خاك سپرده شده اند.
2 ـ رواق باب القريش: اين رواق در جنوب ضريح قرار دارد و به دستور سلطان محمد رشادخان ترمیم و بازسازي شده میباشد.
3 ـ رواق شمالي: در شمال ضريح مطهر واقع میباشد.
4 ـ رواق غربي: اين رواق در مساوی رواق شرقي میباشد و به سبب دفن خواجه نصير طوسي در آن به رواق خواجه نصير نيز معروفیت دارد.
3 ـ درهاي رواق ها
از اين چهار رواق شش در به روضه مطهر باز مي شود كه همه از طلا و نقره میباشد، دو درب در كنار مقبره شيخ مفيد در رواق شرقي، دو درب از جهت رواق غربي و مقبره خواجه نصير طوسي، يك درب از رواق شمالي و يكي از رواق جنوبي. از اين شش در سه در به حرم امام كاظم و سه در نيز به حرم امام جواد(عليه السلام) اختصاص دارد.
هريك از اين درها از لحاظ هنري بسيار بديع و داراي كنده كاري هاي زيبا و نقش داشتن هاي مختلف و خط هاي عالي میباشد. علاوه بر آن، اين رواق ها از طريق هشت درب، به صحن مرتبط مي شود. نخستين آن سمت رواق جنوبي واقع شده داخل چارچوب نقره اي میباشد و در 1283 ق از سوي سيد ميرزا باباي اصطهباناتي اهداء شده میباشد. خطوط كنده كاري شده روي آن به خط استاد ميرزا محمد علي طبيب شيرازي میباشد. در حاشيه هر لنگه كتيبه اي مزين به آيه هاي سوره مباركه دهر و فجر به خط نستعليق كنده كاري شده میباشد. روي اين در تاريخ 1284 ق، با حروف ابجد به شعر، هم چنين نام واقف آن حك شده میباشد.26
دومين درب در رواق جنوبي و حاوي كنده كاري ها و نقش داشتن هاي بسيار زيبا میباشد. اين در را عماد الدوله، والي كرمانشاه، در 1285 ق وقف كرده میباشد. روي آن نام كاتب، صنعت گر و واقف آن همراه با نام هاي جلاله و امامان معصوم به خط ثلث ديده مي شود.سوّمين درب نقره اي رواق جنوبي را حاج محمد علي افضل شوشتري وقف كرده میباشد وروي آن تاريخ 1399 ق، كتيبه ها، خطوط زيباي نستعليق، آيه و شعر ديده مي شود.
درب چهارم در رواق شرقي از ايوان طلاي ناصري واقع شده و به باب المراد معروف میباشد. واقف آن شاهزاده فرهاد ميرزا معتمدالدوله و سال نصب آن 1294 ق میباشد. روي لنگه هاي در نام واقف، تاريخ وقف و نيز نام خطاط آن به چشم مي خورد.
پنجمين درب در رواق شرقي، مجاور قبر شيخ مفيد، قرار داد كه داراي كنده كاري ها و خطوط عالي میباشد. واقف آن حاج محمد جواد تاجر و سال وقف آن 1314 ق میباشد. آيه هاي قرآني و شعر فارسي زينت بخش اين در میباشد.27
ششمين و هفتمين درب در رواق غربي و در مجاورت قبر خواجه نصير طوسي قرار دارد. واقف آن نامعلوم ولي تاريخ وقف آن 1337 ق میباشد. كتيبه هاي زيبا و مزين به آيه و حديث روي آن ديده مي شود.
درب هشتم در رواق شمالي قرار دارد كه حاج عبدالنبي تاجر كازروني در 1340ق وقف كرده میباشد. روي آن آيه و شعرهاي كنده كاري شده، نام واقف، كاتب و هنرمند سازنده آن ثبت شده میباشد.
در داخل حرم و مسجد آن، منبري بسيار زيبا و قديمي از آجرهاي تراشيده شده قرار دارد كه امروزه جايگاه سخنران و خطيب نماز میباشد. روي آن تاريخ 956 قمري ديده مي شود كه نشان از قدمت پانصد ساله دارد. اين منبر را سلطان سليمان عثماني ساخته و به مسجد تقديم كرده میباشد. تا 1340 ق اهل سنت در اين مسجد نماز مي گزاردند تا اين كه شيخ مهدي خالصي در آن جا به اقامه نماز جماعت پرداخت و از آن پس نماز جماعت توسط شيعيان برگزار شد. اين مسجد را شاه اسماعيل صفوي در 926 ق بنا كرده میباشد.28
4 ـ گنبد و مناره ها
برفراز حرم امامين كاظمين دو گنبد با پوشش طلا قرار يافته میباشد. در قرن سوم هجري، نخستين بار، گنبدي برفراز آن دو قبر ساخته شد.29 پس از آن در قرن چهارم، معز الدوله ديلمي گنبد و بقعه قبلي را خراب كرد و عمارت با شكوهي به جاي آن ساخت و گنبدي برفراز حرم برپا كرد. در زمانه خلافت الظاهر به سبب آتش سوزي كه در كاظمين رخ داد گنبد نيز گرفتار آسيب شد و اين خليفه به بازسازي گنبد پرداخت.30
در عصر ايلخانان مغول، سلطان اويس جلايري، گنبدي به گنبد باقي مانده از عصر آل بويه افزود و حرم كاظمين را دو گنبده كرد و شاه اسماعيل صفوي آن دو گنبد را كاشي كاري كرد.
شاه اسماعيل صفوي قبه هاي ياد شده را با خشت هاي طلا آراست31 و آقا محمدخان قاجار پوشش طلاي پوسیده آن را تجديد و ترمیم كرد32 و از پايين تا بالا آن را طلا كرد. اين دو گنبد در دو متري هم واقع میباشد و بر روي آن ها كتيبه و مقرنس ديده نمي شود. ارتفاع آن ها 5/14 متر و از پايين تا نوك 29 متر و مساحت اقبال پايين آن ها 29 متر میباشد. تذهيب و تزيين محيط داخلي گنبد در زمان شاه اسماعيل انجام شده میباشد. و آينه كاري داخل گنبد نيز از ميرزا شفيع صدر اعظم میباشد.33
اكنون مرقد مطهر دو امام، چهار مناره دارد. نخستين بار معز الدوله ديلمي يك مناره برفراز قبر آنان ساخت كه در يك آتش سوزي آسيب ديد و سپس توسط ارسلان بساسيري تجديد بنا شد.34
مجد الملك براوستاني، وزير بركيارق، دو مناره ديگر براي حرم ساخت. اين مناره ها در زمان شاه صفي، جانشين شاه عباس، تجديد بنا و با كاشي هاي زيبا آراسته شد كه اكنون هم پا برجاست.35 آقا محمد خان قاجار اين مناره ها را با خشت هاي طلا آراست36 و میزان آن ها را به چهار رساند. فتحعلي شاه نيز طلاهاي پوسیده آن ها را با طلاهاي جديد عوض كرد. پادشاهان عثماني از جمله سلطان سليم نيز در ساخت يك مناره و ترميم برخي از آن ها نقش داشتن داشتند و كتيبه هايي از خود برجاي گذاشته اند.
اين چهار مناره در چهار سمت حرم ساخته شده و داراي پنج متر ارتفاع و چهار متر محيط میباشد. ارتفاع آن ها در زمانه هاي پيشين حدود نُه متر بود كه به مرور از ارتفاع آن كاسته اند.37
5 ـ صحن و ايوان ها
صحن كاظمين در زمره صحن هاي بزرگ عتبات میباشد و به صحن نجف اشرف شباهت دارد و به لحاظ وسعت و مساحت بزرگ تر از آن میباشد. طول صحن 370 و عرض آن 350 متر میباشد و حرم مطهر در داخل اين صحن مستطيل شكل با طول 230 متر و عرض 150 متر قرار دارد.38 براي نخستين بار عضدالدوله ديواري پيرامون حرم كشيد و در حقيقت صحني براي حرم ايجاد كرد.
در آتش سوزي سال 441 ق، صحن نيز آسيب ديد و ارسلان بساسيري آن را تجديد كرد.39 اين صحن دوباره در 569 ق براثر طغيان دجله خراب شد و خليفه الناصر لدين الله آن را بازسازي كرد و حجره هايي پيرامون آن ساخت و پس از چندي آن ها را به مدرسه هاي ديني تبديل كرد.40 ارتفاع حجره هاي تحتاني شش متر و ارتفاع غرفه ها تا سطح صحن 5/11 متر میباشد. همه آن ها در يك حلقه قرار دارد.
سلطان اويس جلايري ديوارهاي آن را با كاشي هاي زيبا تزيين كرده میباشد. در دوران صفوي و قاجار نيز ديوارهاي صحن از نو كاشي كاري و تزيين شده میباشد.
در دوران قاجار، محمد حسين خان قراگوزلوي همداني آن را توسعه داد.41 صحن كاظمين از سه جهت ساختمان ها و منزل ها را در احاطه خود دارد و تنها ضلع شمالي حرم به مسجد کامل صفوي وصل میباشد و اين مسجد هم به ديوار صحن چسبيده میباشد. در هريك از ضلع هاي سه گانه شرقي، غربي و جنوبي بيست باب حجره و يك ايوان مرتفع و مجلل ساخته شده میباشد. ضلع شمالي آن ده باب حجره دارد. چهار جانب صحن را هفتاد حجره با كاشي هاي بسيار زيبا و ممتاز احاطه كرده میباشد.42 اين حجره ها در زمانه هاي پيشين مدرسه علميه و موقعیت سكونت طلبه ها بود و اكنون قبرستان هاي خانوادگي میباشد.
مجموع مساحت صحن، حرم و حاشيه هاي آن 26 هزار متر مربع میباشد. صحن امروزي كاظمين كار معتمد الدوله فرهاد ميرزا، عموي ناصر الدين شاه، میباشد. او بناي سابق را خراب و منزل هاي مجاور را خريداري كرد و به صحن افزود و ديوارهاي آن را بلندتر از گذشته ساخت. اين كار شش سال طول كشيد و صحني بسيار عظيم و عالي تاسیس شد.43 صحن ياد شده را در عصر حاضر با سنگ هاي مرمر قالی كردند. اين صحن در دوران قاجار داراي هفت در بود كه اكنون هم موجود میباشد. يك در نيز علامه شهرستاني به عنوان سمبل و نماد درهاي بهشت، كه در قرآن آمده میباشد « لها ثمانية ابواب »،44 به آن افزود:
1) باب القريش
2) باب القبله
3) باب المراد
4) باب صاحب الزمان
5) باب فرهاديه
6) باب آئينه
7) باب مسجد صفوي.45
از ابتداي دوران قاجار اين صحن داراي سه درب اصلي بود زيرا مادام ديولافوا، كه از آن ديدن كرده، مي گويد: « سه درب اصلي آن در انتهاي صحن قرار دارد ».46
در سرتاسر صحن تا ديوار مسجد صفوي كتيبه اي همانند كمربند قرار دارد. اين كتيبه به خط ثلث بر روي كاشي هاي لاجوردي به عرض نيم متر و حاوی برخي از سوره هاي قرآن میباشد از جمله سوره جمعه، پیروزی، دهر، الضحي، غاشيه، كه عنوان كتيبه نويس آن « كتبه تراب اقدام الزائرين نصر الله مشهدي خادم الروضة الرضوي 1298ق » در پايان متن ها به چشم مي خورد.47
بر پيشاني غرفه ها و ايوان ها نيز كتيبه هايي به همين خط و شكل كشيده شده میباشد. در آن ها نيز سوره هاي قرآن با تاريخ 1298 ق ديده مي شود و هريك از ايوان ها سوره اي خاص را در برمي گيرد. صحن دو رقم ساعت بزرگ و زيبا دارد كه يكي بر اوج ايوان داخلي سه درب جنوبي و ديگري بربالاي ايوان دروني سه درب شرقي استقرار يافته میباشد. اين دو ساعت را شاهزاده اطمینان الدوله فرهاد ميرزا نصب كرد. او كف زمين صحن را سنگ قالی كرد و سرداب هاي آن را براي دفن مرده ها مهيا ساخت.48
صحن مطهر داراي سه ايوان بزرگ و زيبا میباشد؛ يكي روبه روي باب القبله، ديگري روبه روي باب المراد و سومي در مساوی باب القريش واقع میباشد و به ايوان جنوبي، ايوان شرقي و ايوان غربي معروفیت دارد. دو ايوان كوچك در دو جهت باب الذهب قرار دارد كه مزين به كاشي هايي باخط كوفي میباشد. ايوان هاي بزرگ مياني شانزده متر ارتفاع دارد.
طول دهنه هر ايوان چهار و عرض آن دو متر میباشد. ايوان هاي تحتاني باسنگ سياه به ارتفاع يك متر پوشيده شده میباشد. ايوان جنوبي در 1255 ق توسط معتمد الدوله منوچهر خان گرجي طلاكاري شده و بر بالاي آن نام دوازده امام ثبت میباشد. ايوان شرقي نيز با اموال اميركبير طلاكاري شد.49 اين ايوان ها امروزه نشان از هنر و معماري عصر قاجار دارد. هر سه ايوان بزرگ از لحاظ تذهيب ديوارها، سقف، مقرنس ها و آينه كاري ها و نقاشي هاي زيبا چشم نواز میباشد. ايوان ناصري در 1285 ق با روكش طلا تزيين يافته میباشد.50 مادام ديولافوا زيبايي اين ايوان ها و صحن را همانند منظره دلپذير كاخ چهل ستون اصفهان توصيف مي كند.51
علاوه برايوان هاي سه گانه، ايواني از آثار عصر صفويه در ضلع شرقي رواق و مساوی مقبره شيخ مفيد قرار دارد كه امروزه متروك مانده میباشد و كتيبه اي به خط ثلث به نام شاه اسماعيل به تاريخ 926ق بر آن ديده مي شود. كاشي هاي بسيار معرق و گره سازي هاي زيبا با خط هاي سفيد و سياه اين ايوان را به لحاظ هنري از ديگر ايوان هاي عصر قاجار ممتاز مي سازد و كتيبه ديگري به خط كوفي در بالاي آن قرار دارد كه با خطي بسيار خوب و زيبا از كاشي هاي بريده مشكي شكل گرفته میباشد.52 در زمانه هاي پيشين، اين ايوان ورودي اصلي رواق شرقي بود.
————————————-
پي نوشت ها:
1. دايرة المعارف تشيع، 1/107،.2. فيض، همان، 30.،3. حسيني الجلالي، مزارات اهل البيت و تاريخهما، 114.،4. دايرة المعارف تشيع، 1/107.
5. پيشين، 1/107 ـ 108؛ حسيني الجلالي، همان، 108.،6. فيض، همان 89.،7. موسوي الزنجاني، جوله في اماكن المقدسه، 109؛ حسيني الجلالي، همان، 115.
8. دايرة المعارف تشيع، همان، 1/108.،9. همان، 1/108.،10. حسيني جلالي، همان، 115؛ موسوي زنجاني، همان، 110.،11. مصاحب، دايرة المعارف فارسي، 2143.
12. موسوي الزنجاني، همان، 111.،13. دايرة المعارف تشيع، 1/110؛ فيض، همان، 121.
14. موسوي الزنجاني، همان، 112.،15. فيض، همان، 122.
16. دايرة المعارف تشيع، 1/109.،17. همان جا؛ موسوي الزنجاني، همان، 113.
18. عماد الدين حسين اصفهاني، تاريخ جغرافيايي كربلاي معلي و اماكن متبركه و عتبات عاليات، 118 ـ 120.
19. همان، 121.،20. ناصرالدين شاه، سفرنامه ناصرالدين شاه به عتبات، 97.،21. دايرة المعارف تشيع، 1/107.،22. فيض، همان، 122.
23. دايرة المعارف تشيع، 1/109.،24. ميلاني، همان، 133.،25. فيض، همان، 45، 46.،26. فيض، همان، 197.،27. فيض، همان، 203 ـ 208.،28. فيض، همان، 249، 250.،29. دايرة المعارف تشيع، 1/107.،30. حسيني جلالي، همان، 115.،31. فيض، همان، 237؛ سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه؛ 212.
32. ناصر الدين شاه، شهريار جاده ها، 96؛ ابوطالب خان، مسير طالبي، 400.،33. ناصرالدين شاه، همان، 97.،34. فيض، همان، 89.
35. فيض، همان، 122.،36. دايرة المعارف تشيع، 1/109.،37. فيض، همان، 240.،38. جعفر خليلي، همان، 85.،39. فيض، تاريخ كاظمين و بغداد، 89.
40. دايرة المعارف تشيع، 1/108.،41. سيف الدوله، همان، 213.،42. فخرالملك اردلان، از حريم تا حرم، 38؛ فيض، همان، 129 ـ 130.
43. فيض، همان، 126؛ دايرة المعارف تشيع، 109.،44. فيض، همان، 48، 127.،45. سديد السلطه كُبابي، سفرنامه سديد السلطنه، التوفيق في الطريق، تصحيح احمد اقتداري، 240.
46. مادام ديولافوا، سفرنامه مادام ديولافوا، 569.
47. فيض، همان، 131 ـ 132.،48. فيض، همان، 127.،49. دايرة المعارف تشيع، 109.،50. فيض، همان، 40 ـ 41.،51. مادام ديولافوا، همان، 571.،52. فيض، همان جا.
منبع: عتبات عاليات عراق
