آشنایی با فرش اراک

قالی بافی مهم ترین صنعت اراک به خصوص ساروق می باشد. در گذشته بیشتر قالیچه های ساروق از بازي کردن نقش ترنج الهام می گرفتند.یکی از دلیل‌ها مهم جذابیت فرش اراک ویژگی‌های محلی این فرش‌ها و طرح و نقشهٔ آنها میباشد.

فرش اراک گونه‌ای فرش ایرانی میباشد که در منطقه اراک بافته می‌شود. در دوران قاجار اراک یکی از مراکز مهم قالی بافی ایران بود. صنعت قالی در این منطقه از گذشته رواج داشته و قالی فراهان، قالی سرابند و قالی ساروق آوازه جهانی داشته‌اند.

تاریخچه فرش بافی در اراک :

از زمینه قالی بافی قبل از ساخت شهر اراک اطلاعات کافی در معرض نیست. اما به‌دلیل وجود مراکز فرشبافی در اطراف اراک مشابه کاشان، قم و اصفهان نمی‌توان اندیشیدن کرد که  فرش بافی در منطقه اراک زمینه کمتری از بقیه شهرهای اطرافش داشته باشد. در زمان اشاره شده که هنگام گذشتن شاپور ذوالاکتاف از فراهان در ساروق یک قالی به او هدیه داده شده‌میباشد که مشخصاً نشان دهنده وجود قالیبافی در آن زمان در اراک میباشد.

پس از به پایان آمدن پیمان ساسانیان، تا قرن‌ها بعد دیگر هیچ گونه شواهدی دال بر فرشبافی در این منطقه وجود ندارد. با توجه به پنهان شدن فرش‌های بافته شده و جنگ‌های مداوم در ناحیه مرکزی ایران اطلاعاتی درباره تاسیس کارگاه‌های بزرگ فرشبافی و فرش‌های مهم وجود ندارد. فرش اراک در اواسط دوران سلطنت ناصرالدین شاه حضور چشمگیری داشت، و بعضی از فرش‌های نفیس اراک در سراسر جهان شناخته شده‌اند.

روند تجاری شدن و صادرات فرش اراک از زمان قاجار و در دوری بین حکومت فتحعلی شاه تا ناصرالدین شاه ابتدا شد.

در سال ۱۳۱۴ خورشیدی با ملی شدن صنعت فرش تولید این کالا تقریباً در اختیار تجار ایرانی و شرکت سهامی فرش ایران قرار گرفت.

انواع فرش اراک :

فرش ساروق : ساروق دهستانی میباشد که در دوری چهل کیلومتری شمال اراک قراردارد و  فرش های خوش بافت و رنگ ساروق  از یکی دو قرن پیش تاکنون برای دهستان ساروق آوازه بسیاری را بوجود آورده میباشد.(در ادامه بیشتر درباره آن گفت‌وگو می کنیم)

محال: فرش محال معمولاً درشت باف میباشد، اما از فرش مشک توسعه‌یافته ريزتر و مرغوب تر میباشد. نام محال از نام محلات گرفته شده میباشد، چون فرش های مرغوب محال در آن مركز بافته می شود، طرح فرش محال گوناگون و اغلب دارای ترنجی بيضی شكل و نقوش هراتی میباشد. فرش محال همان ويژگی های بافته های مشک توسعه‌یافته را دارد، ولی فشرده تر بافته شده و رنگ بندی آن دقيق تر و روشن تر و زيباتر میباشد.

مشک توسعه‌یافته (ابراهيم توسعه‌یافته): مشک توسعه‌یافته در حوالی شهر اراك قرار دارد. قالی مشک توسعه‌یافته كوچك پارچه، درشت بافت و پرز بلند دارد. طرح های فرش مشک توسعه‌یافته اغلب میناخانی، گل حنايی و هراتی میباشد. گره اين فرش ها نامتقارن، پود آن آبی و دار معمول در اين منطقه عمودی میباشد. فرش مشک توسعه‌یافته به دلیل رنگرزی عالی، طرح‌های بدیع و چشم‌نواز و استفاده از پشم مرغوب آوازه بین‌المللی دارد.

فرش فراهان : فرش فراهان یکی از اولین نوع فرش‌های نسل جدید اراک میباشد. فرش فراهان در دوران زمانی ۱۲۵۴ تا ۱۲۹۲ بافته شده میباشد. تقریباً پایان فرش‌های فراهان با طرح هراتی و بر روی زمینه قرمز روناسی بافته شده. فرش فراهان با گره نامتقارن و به صورت تک پود بافته شده میباشد. حاشیه این فرش‌ها تقریباً همواره به رنگ سبز مغزپسته‌ای میباشد.

ویژگی‌های فرش های اراک :

• از جمله جزییات مهم فرش اراک این میباشد که بد بافی و گره بدل و جفتی در فرش‌های این ناحیه کمتر دیده می‌شود و از این رو کیفیت کار بالا می‌رود.

• فرش اراک در زمره قالی‌های درشت بافت قرار می‌گیرد که رج شمار آن به ۴۰ و به ندرت ۵۰ می‌رسد. البته در این دسته قالی‌ها، قالی‌های ریزبافت نیز وجود دارد که به سفارش مشتریان بافته می‌شود. قصد از فرش درشت­بافت فرشی میباشد كه در آن از گره‌های ضخيم، بلند و مقاوم با خاصيت ارتجاعی مناسب استفاده شده باشد. اين كيفيت كه بازي کردن نقش پوششی به فرش می بخشد، با ويژگی های ايلياتی و عشاير و روستاها و يا مناطق سردسير و كوهستانی تطبيق دارد.

• فرش دستباف اراک با گره‌ پارسی روی دار عمودی بافته می‌شود و تارهای آن روی دار روی زمین مستقر می‌شود. فرش اراک سابقاً با پود دوگانه بافته می‌شد، اما بافت با پود تکی امروزه رواج بیشتری پیدا کرده میباشد. پود فرش‌های اراک آبی رنگ میباشد و اگر زمینه آسان باشد، پود به رنگ آبی تیره یا سیاه انتخاب می‌شود.

• فرش اراک از نظر کیفیت از نوع قالی‌های میانه و مرغوب و از نظر ارزش جزو قالی‌های کم‌بها ایران میباشد. یکی از دلیل‌ها کم‌بها بودن قالی درشت بافت بودن و سنگینی آن میباشد.

• استفاده مناسب از پشم در فرش‌های اراک سبب شده که این فرش زیبا برای محبوب شدن نیازی به نخ گرانقیمت ابریشمی نداشته باشد. به علاوه بافته شدن فرش با پشمی که از گوسفندان ایرانی به دست می‌آید، با دست نخ‌ریسی می‌شود و با مهارت رنگرزی می‌شود، سبب شده که فرش درخشندگی و نرمی بی‌نظیری پیدا کند که توان رقابت با فرش‌های ابریشمین را دارد.

رنگرزی در پاتیل رنگرزی حاوی ذرات زبر روناس، پوست انار و پوست گردو انجام می‌شود، پشم رنگ شده زیر آب روان شسته می‌شود تا ذرات چسبیده به آن و رنگ اضافی سوا شود و پشم نرم شود. طرح‌های آسان و رنگرزی استادانه فرش‌های اراک سبب شده که این فرش‌ها برای درخشیدن در بازار فرش نیازی به ابریشم نداشته باشند.

فرش اراك به خاطر چند رنگ آوازه جهانی يافته میباشد:

دوغی ساروق ، آبی فراهان و روناسی مشك توسعه‌یافته و تركيب بندی بی نظير از سریال رنگهای غالب ذكر شده رنگهای سبز، كرم و زرد كاهی نيز در اراك وجود دارند و بطور كل استفاده از روناس ‌(به ندرت قرمز دانه) برگ مو، پوست انار، پوست گردو و يا جفت و اسپركت رايج و غالب میباشد. كه از عوامل تاثير گذار در آوازه فرش اين مناطق رنگرزي آن مي باشد در منطقه ساوه تمايل رنگي به سوي بافته هاي قم مي باشد.

آشنایی با فرش ساروق زبانزد جهان :

ساروق دهستانی میباشد که در دوری چهل کیلومتری شمال اراک قراردارد و فرش های خوش بافت و رنگ ساروق از یکی دو قرن پیش تاکنون برای دهستان ساروق آوازه بسیاری را بوجود آورده میباشد.

مشخصه فرش و قالی دستبافت ساروق طرح‌های هندسی و منحنی شکلی میباشد که به دو سبک امریکایی و سنتی بر تار و پود قالی بازي کردن نقش بسته میباشد. نقوش سنتی حاوی هراتی ، بوته یا گل حنایی به دو صورت افشان یا ترنج می‌شود. طرح ترنج به شکل‌های شش ضلعی، بیضی، لوزی، گرد یا گوشه‌دار بر روی قالی‌های ساروق بازي کردن نقش بسته میباشد.

نقشه های اصیل ساروق عبارتند از : نقشه های مرغ و ماهی، مستوفی، پرده ای و گل و بوته. نقشه های دستگاهی، پرده ای، پیچ اروپایی، شاه عباسی، افشان و ترنج با گل و جانور، از جمله نقشه هایی هستند که بعدها به عنوان الگوی قالی بافان ساروقی قرار گرفتند. یکی از زیباترین جلوه های قالی بافی در ساروق قالیچه های تصویری میباشد.

فرش ساروق مهاجران، مربوط به سال‌های ابتدایی قرن بیستم، به عنوان نفیس‌ترین فرش آنتیک ساروق شناخته می‌شود. ساروق مهاجران نامی احترام‌برانگیز در بازار فرش میباشد که تنها به شمار انگشت‌شماری از فرش‌های ساروق اطلاق می‌شود که در نهایت مهارت و استادی با ذوق هنری تحسین‌برانگیز با استفاده از مرغوب‌ترین پشم بره‌ای بافته شده‌اند که به طور طبیعی با رنگ‌های درخشان رنگرزی شده‌اند.

فرش مهاجران، پرزهای آن کوتاه روگیری شده میباشد تا زیبایی پشم‌های درخشان و تنوع رنگ چشمگیر آن به خوبی جلوه‌گری کند.

اندازه و شکل فرش ساروق در انواع مختلف یافت می‌شود، هر چند اکثر فرش‌ها در اندازه میانه (چهار در شش تا هشت در ده پا) بافته شده‌اند.

هنگام خرید فرش ساروق قطعاً به پشت فرش نگاه کنید، چون فرش ساروق با گره پارسی بافته می‌شود. البته گره ترکی نیز در فرش‌های آنتیک ساروق دیده می‌شود. کیفیت فرش به شمار گره‌ها بستگی دارد.

فرش ساروق امریکایی:

فرش ساروق امریکایی با گره نامتقارن بافته می‌شود و معمولاً ۱۲۰ گره در هر اینچ مربع دارد. پود این فرش‌ها دوگانه میباشد و فرش بافت استوار و سفتی دارد. لااقل ۹۵% فرش‌های ساروق امریکایی زمینه سرخ رنگ دارند و شمار اندکی نیز با زمینه آبی بافته شده‌اند. زمینه این فرش‌ها با نقوش گلدار پراکنده‌ای پوشیده شده میباشد.